دژاوو، احساسی است که بسیاری از ما آن را تجربه کردهایم، هنگامی که احساس میکنیم یک اتفاق دو بار افتاده است یا صحنهای از زندگی را قبلا دیدهایم و به وضوح میدانیم که آن را هیچگاه تجربه نکردهایم؛ در واقع اصطلاحا میگوییم دژاوو اتفاق افتاده است. این پدیده شگفتانگیز، قرنهاست که ذهن بشر را به خود مشغول کرده است. برخی این پدیده را به دلیل اختلال در حافظه و برخی دیگر به دلایل عصبی و روانشناختی ربط میدهند. اما واقعا علت پدیده دژاوو یا آشناپنداری چیست؟ در این مقاله از مجله دلتا، به بررسی دلایل علمی و روانشناختی این پدیده عجیب پرداختهایم.
دژاوو چیست؟
کلمه “دژاوو” از زبان فرانسوی به معنای “قبلا دیده شده” است و به وضعیتی اطلاق میشود که فرد احساس میکند موقعیتی خاص یا تجربهای مشابه را قبلا در زمان دیگری تجربه کرده است، در حالی که در واقع اینطور نیست. این احساس معمولا کوتاهمدت و موقتی است و پس از چند ثانیه یا دقیقه از بین میرود. اما چرا مغز چنین اشتباهی میکند؟!
۱. فعال شدن اشتباهی بخشهای مغز
بر اساس تحقیقات علمی، دژاوو ممکن است زمانی اتفاق بیافتد که بخشی از مغز که مسئول شناسایی اتفاقات، اشیا و به طور کلی موارد آشنا و تکراری است، به طور اشتباهی فعال شود. آکیرا رابرت اوکانر، روانشناس شناختی از دانشگاه سنت اندروز اسکاتلند، معتقد است که این احساس زمانی رخ میدهد که بخشهایی از مغز که موقعیتهای آشنا را شناسایی میکنند، به طور غیرمنتظرهای فعال میشوند. این فعالیت غیرمعمول باعث ایجاد احساس آشنایی کاذب میشود.
پس از فعال شدن این بخشها، قسمت دیگری از مغز که وظیفه مقایسه اطلاعات را دارد، سعی میکند این احساس آشنایی را با خاطرات گذشته تطبیق دهد. اما وقتی هیچ تطابقی پیدا نمیشود، مغز به اشتباه نتیجه میگیرد که این موقعیت را قبلا دیدهایم، در حالی که در واقع اینطور نیست.
۲. حافظه و فرآیندهای مغزی
دژاوو ممکن است به دلیل اختلال در فرآیندهای حافظه و نحوه کدگذاری و بازیابی اطلاعات رخ دهد. بخشهایی از مغز مانند لوب تمپورال میانه (که مسئول کدگذاری و بازیابی خاطرات است) میتوانند گاهی بیش از حد فعال شوند و باعث ایجاد احساس آشنایی کاذب شوند. در این حالت، فرد ممکن است حس کند که همه چیز را قبلا دیده است، در حالی که در واقع تجربه جدیدی در حال وقوع است.
تحقیقات نشان میدهند که در افراد جوانتر، که مغز آنها هنوز فعالتر است، احتمال بروز دژاوو بیشتر است. مغز جوانتر بیشتر در معرض فعالیتهای عصبی است که ممکن است باعث بروز این احساسات نادرست شود.
۳. شباهتهای محیطی و بصری
در برخی از مطالعات، نشان داده شده است که شباهتهای جزئی و نامحسوس میان دو صحنه یا موقعیت میتواند باعث بروز دژاوو شود. برای مثال، اگر فردی در یک مکان جدید قرار بگیرد که شباهتهایی با مکانهای قبلی داشته باشد، ممکن است مغز به اشتباه این مکان را به عنوان یک تجربه آشنا تشخیص دهد. این شباهتها میتوانند به گونهای باشند که فرد متوجه آنها نشود، اما مغز آنها را ثبت میکند و موجب ایجاد حس آشنایی میشود.
۴. نظریه تصادفی بودن دژاوو
یکی از فرضیههای جالب در مورد دژاوو این است که این پدیده میتواند به دلیل فعالیت تصادفی و بدون دلیل در بخشی از مغز که مسئول شناسایی موارد تکراری است، ایجاد شود. در این حالت، ممکن است مغز بدون هیچ دلیل خاصی به یک موقعیت خاص واکنش نشان دهد و آن را به عنوان یک تجربه آشنا شناسایی کند، حتی اگر هیچگاه آن تجربه را نداشته باشد.
این فرضیه به این معنی است که دژاوو لزوما نشانهای از اختلال یا مشکلی در حافظه نیست، بلکه ممکن است یک “خطای مغزی” باشد که به طور تصادفی در فرآیندهای عصبی اتفاق میافتد.
نتیجهگیری
دژاوو یک پدیده جالب و پیچیده است که نشاندهنده پیچیدگیهای مغز و سیستم حافظه ما است. این احساس ممکن است به دلایل مختلفی از جمله اختلالات حافظه، فعالیتهای تصادفی مغز، شباهتهای محیطی، یا حتی فرآیندهای عصبی بیدلیل ایجاد شود. هرچند این پدیده به طور کلی بیضرر است، اما در برخی موارد میتواند نشانهای از مشکلات حافظهای یا بیماریهای عصبی باشد. در نهایت، دژاوو به ما یادآوری میکند که مغز ما همچنان یک موجودیت پیچیده و پر از راز است که در هر لحظه ممکن است ما را غافلگیر کند.
