این داروها به افراد مبتلا به بیش‌فعالی کمک می‌کنند تا توجه خود را افزایش دهند، تکانه‌ها را کنترل کنند و از رفتارهای پرخطر بپرهیزند. محرک‌ها سطح یک ماده شیمیایی به نام دوپامین را در مغز افزایش می‌دهند تا به تمرکز بیمار کمک کنند. دوپامین در پاسخ به لذت افزایش می‌یابد. اما دوزهای داروی بیش‌فعالی آنقدر کم است که احساس اعتیاد در بیمار ایجاد نمی‌کنند.
داروهای محرک در دو دسته آمفتامین‌ها و متیل فنیدات‌ها دسته‌بندی می‌شوند و می‌توانند به‌صورت قرص، شربت یا پچ‌هایی با اثر طولانی‌مدت باشند و یک بار در روز مصرف شوند.
داروهای غیرمحرک معمولاً به خوبی محرک‌ها اثر نمی‌کنند. آنها مقدار یک ماده شیمیایی مغز به نام نوراپی نفرین را افزایش می‌دهند تا به بیمار کمک کنند بیشتر تمرکز کند، کمتر تکانشگر باشد و آرام‌تر بماند.
داروهای محرک می‌توانند در کاهش علائم بیش‌فعالی بسیار مؤثر باشند، اما برخی از کودکان عوارض جانبی ناراحت‌کننده یا مضری را تجربه می‌کنند. هنگامی که عوارض جانبی داروها مشکل‌ساز می‌شوند، پزشک دوز، فرمول انتشار یا نوع دارو را تغییر می‌دهد. هدف پزشک از تجویز داروهای مختلف این است که متوجه شود کدام دارو بیشترین مزایا و کمترین عوارض جانبی را به همراه دارد.
عوارض جانبی داروهای محرک عبارت‌اند از:
مشکلات خواب
مشکلات خواب ناشی از داروهای بیش‌فعالی با گذشت زمان بهتر می‌شوند. بنابراین بهتر است به فرزند خود چهار تا شش هفته فرصت دهید تا ببینید آیا او با آنچه مصرف می‌کند سازگار می‌شود یا خیر.
مشکل خوابیدن ممکن است به‌دلیل تحریک بیش‌ازحد کودکان در هنگام خواب برای آرام کردن آنها باشد. اگر اثر دارو از بین رفته باشد، ممکن است بیش‌فعالی باعث بیدار نگه داشتن کودک شود.
برخی از داروها مانند ملاتونین برای رفع مشکلات خواب استفاده می‌شوند. بنادریل نیز تا یک دهه پیش معمولاً مورد استفاده قرار می‌گرفت، اما باعث ایجاد اثر خماری در روز بعد می‌شود و کودک آن‌طور که باید احساس هوشیاری نخواهد داشت.
مشکلات مربوط به تغذیه
داروهای با رهش طولانی‌مدت می‌توانند باعث مشکلات مربوط به تغذیه شوند. این داروها حدود چهار ساعت پس از مصرف به اوج خود می‌رسند. بنابراین برخی از کودکان این دارو را قبل از صبحانه مصرف می‌کنند و سپس متوجه می‌شوند که در زمان ناهار اشتهای خود را از دست داده‌اند.
برای رفع این مشکل بهتر است از داروهای رهش سریع استفاده کنید تا اثرات آنها تا ناهار از بین بروند.
رشد تأخیری
برخی از کودکان، به ویژه پسرها، زمانی که داروهای محرک مصرف می‌کنند، به ویژه در سال اول، کندتر رشد می‌کنند. اما مطالعات نشان می‌دهند که این کودکان در سال دوم و سوم، به رشدی که انتظار می‌رفت، می‌رسند. این عارضه در دختران ظاهر نمی‌شود.
حالت تهوع و سردرد
این مشکلات ظرف چند هفته پس از شروع دارو برطرف می‌شوند و می‌توان با مصرف دارو همراه با غذا و در برخی موارد با تغییر دوز یا برنامه زمان‌بندی، آن را به حداقل رساند.
اثر بازگشتی
برخی از والدین از اثر برگشتی شکایت می‌کنند. درواقع پس از اینکه اثرات دارو از بین می‌روند، کودک آنها بسیار تحریک‌پذیرتر و پرخاشگرتر می‌شود.
اتفاقی که میفتد این است که دارو خیلی سریع گیرنده‌های مغز را ترک می‌کند. یکی از راه‌های جلوگیری از بازگشت مجدد، مصرف دوز کمی از دارو نیم ساعت قبل از شروع رفتارهای تحریک‌پذیر است.
گاهی اوقات اثر بازگشتی می‌تواند نشانه ای از زیاد بودن دوز بوده و نیاز به تنظیم داشته باشد. همچنین ممکن است نشانه‌ای از این باشد که این داروی خاص در بدن کودک شما به خوبی کار نمی‌کند و ممکن است نیاز باشد داروی دیگری یا فرمول متفاوتی را امتحان کنید.
تیک‌ها
برخی از کودکانی که داروهای محرک مصرف می‌کنند دچار تیک می‌شوند. وقتی این اتفاق میفتد، اولین کاری که باید انجام بدهید این است که یک محرک دیگر را امتحان کنید تا ببینید آیا داروی دیگری بدون تیک اثر می‌کند یا خیر.
اگر این کار مؤثر نبود، داروی غیرمحرک را امتحان کنید که به روشی متفاوت بر مغز تأثیر می‌گذارد. دو نوع داروی غیرمحرک وجود دارند که می‌توانند به کاهش علائم بیش‌فعالی کمک کنند (اگرچه آنها به اندازه محرک‌ها قوی نیستند) و کمتر باعث ایجاد تیک می‌شوند:
- اتوموکستین (که به نام استراترا فروخته می‌شود) در دسته‌ای از داروها به نام مهارکننده‌های جذب نوراپی نفرین قرار دارد. نوراپی نفرین یک ماده طبیعی در مغز است که برای کنترل رفتار مورد نیاز است.
- کلونیدین (Catapres، Nexicon) و گوانفاسین (Tenex) همان آگونیست‌های آلفا آدرنرژیک هستند. این داروها برای کاهش فشار خون بالا ساخته شده‌اند، اما در دوزهایی که برای درمان کودکان مبتلا به بیش‌فعالی استفاده میکنیم، به ندرت بر فشار خون تأثیر می‌گذارند.
تغییرات خلق‌وخو
وقتی دوز داروی محرک برای کودک خیلی زیاد است، ممکن است آرام یا تحریک‌پذیر به نظر برسد. اگر این اتفاق بیفتد، باید نسخه را تنظیم کنید تا دوز مناسب را به کودک بدهید.
برخی از کودکان بیش‌فعال با مصرف دوز مناسب داروهای محرک نیز دچار بدخلقی و تحریک‌پذیر می‌شوند. رفتارهای آنها بلافاصله بعد از مصرف دارو شروع شده و با قطع دارو برطرف می‌شوند.
اگر این اتفاق برای فرزند شما رخ داد، به محرک دیگری روی بیاورید؛ زیرا برخی از کودکان واکنش‌های متفاوتی به محرک‌های مبتنی بر متیل فنیدیت و آن‌هایی که بر پایه آمفتامین هستند، نشان می‌دهند. اگر این کار مؤثر نبود، مصرف داروی غیرمحرک نیز امکان‌پذیر است.
باید در نظر داشته باشید بیش فعالی در کودکان می تواند با علائمی مانند افسردگی همراه باشد. درواقع این کودکان در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به اختلال افسردگی هستند. خبر خوب این است می‌توان آنها را همزمان برای هر دو اختلال به طور ایمن درمان کرد. برای اطلاعات بیشتر پیشنهاد میکنیم مطلب درمان بیش فعالی در کودکان را مطالعه نمایید.
خطرات قلبی و فشار خون بالا
مطالعات انجام‌شده بر روی آدرال، نگرانی‌هایی درباره افزایش خطر مرگ ناگهانی را ایجاد کردند. مرگ ناگهانی قلبی معمولاً به معنای مرگ زیر 21 سالگی (برخی از مطالعات سن 30 سالگی را نشان می‌دهند) است و این موارد مانند ورزشکاران جوانی هستند که در پیست یا زمین فوتبال یا زمین بسکتبال فوت می‌کنند.
اما بررسی‌های بیشتر مشخص کردند مصرف داروهای بیش‌فعالی خطر مرگ ناگهانی را تا سن 64 سالگی افزایش نمی‌دهد.
با این وجود، پزشکان قبل از تجویز دارو برای کودک، تاریخچه پزشکی او و خانواده او را به دقت بررسی می‌کنند و اگر سابقه خانوادگی یا علائم مشکلات قلبی وجود داشته باشند، قبل از شروع داروی محرک، آزمایش قلبی انجام می‌دهند.
نکته قابل توجه این است که اکثر داروهای بیش‌فعالی محرک هستند. آنها می‌توانند فشار خون بیمار را بالا ببرند و ضربان قلب او را افزایش دهند. بنابراین اگر بیمار از قبل مبتلا به مشکلات قلبی بوده است، این داروها می‌توانند برای او خطرناک باشند:
- آمفتامین (50٪ لووآمفتامین / 50٪ دکستروآمفتامین)
- آمفتامین/دکستروآمفتامین (25% لووآمفتامین/75% دکستروآمفتامین)
- دکستروآمفتامین
- دکس متیل فنیدات (فوکالین، فوکالین XR)
- لیسدگزامفتامین (ویوانس)
- متیل فنیدات
تشنج یا ضربان قلب نامنظم
یکی دیگر از داروهای بیش‌فعالی، اتوموکستین است که دارویی محرک نیست، اما با تشنج و ضربان قلب نامنظم مرتبط است. FDA به افرادی که سابقه مشکلات تشنج و ضربان قلب نامنظم را دارند پیشنهاد می‌کند از مصرف این دارو اجتناب کنند.
مشکلات روانپزشکی
داروهای بیش‌فعالی ممکن است با برخی از مشکلات سلامت روان مرتبط باشند، اما این اتفاق نادر است. به‌عنوان مثال، برخی از افراد مشکلات رفتاری مانند پرخاشگری و خصومت را گزارش کرده‌اند. برخی دیگر می‌گویند که آنها علائم اختلال دوقطبی را مشاهده کرده‌اند.
FDA هشدار داده است داروهای محرک بیش‌فعالی با احتمال بسیار کم منجر به نوسانات خلقی یا علائم روان‌پریشی مانند پارانویا یا شنیدن صداهای مختلف می‌شوند.
عوامل کلیدی مربوط به عوارض جانبی داروهای بیش‌فعالی
دریافت دوز مناسب برای به حداقل رساندن عوارض جانبی داروهای بیش‌فعالی بسیار مهم است. داروهای محرک با بالا بردن سطح دو ماده شیمیایی مغز، دوپامین و نوراپی نفرین، عمل می‌کنند. اگر کودک شما سطوح مناسبی از دوپامین و نوراپی نفرین را دریافت کند، بسیار متمرکز خواهد بود. اما اگر او سطوح زیادی از این مواد شیمیایی دریافت کند، به مغز فشار وارد شده و عوارض جانبی منفی ایجاد می‌شوند.
برخی از کودکان به داروهای محرک مختلف واکنش متفاوتی نشان می‌دهند. برخی حتی به فرمول‌های آزادسازی متفاوت – سرعتی که در آن دارو وارد جریان خون می‌شود – نیز واکنش متفاوتی نشان می‌دهند. فرمول‌های کوتاه‌اثر بلافاصله منتشر می‌شوند و حدود 4 ساعت دوام می‌آورند. فرمول‌های طولانی‌اثر که دارو را به تدریج آزاد می‌کنند تا 14 ساعت ماندگاری دارند. بنابراین هنگامی که کودکان دچار عوارض جانبی ناخواسته می‌شود، پزشک سعی می‌کند داروها را تغییر دهد.
همچنین دوز بسیاری از داروهای بیش‌فعالی برای کودکان و بزرگسالان متفاوت است. علاوه بر این، کودکان و بزرگسالان ممکن است عوارض جانبی متفاوتی را از داروها تجربه کنند.
جمع‌بندی
همان‌طور که توضیح دادیم داروهای بیش‌فعالی مانند داروهای دیگر عوارض جانبی مختلفی دارند. اما نکته قابل توجه تنظیم دقیق دوز دارو، زمان مصرف و برنامه مصرف است. توجه به این نکات از بروز عوارض جانبی جدی جلوگیری می‌کند. همچنین در برخی موارد مصرف داروهای غیرمحرک به‌جای داروهای محرک باعث کاهش عوارض جانبی می‌شود. با این وجود، در صورتی که داروهای غیرمحرک نیز مؤثر واقع نشدند، حتماً با پزشک درخصوص عوارض جانبی داروها و تغییر آنها صحبت کنید.
