منارجنبان و راز معماری آن متاثر از علم و هنر کهن ما ایرانیان است. این ساختمان منحصر به فرد که در اصفهان واقع شده، به دلیل ویژگی‌های خاص فنی و فیزیکی خود، یکی از شگفتی‌های معماری ایران به شمار می‌آید. وقتی که نگهبان از پله‌های مارپیچ و تنگ یکی از مناره‌ها بالا می‌رود و آن را تکان می‌دهد، مناره دیگر به طور همزمان تکان می‌خورد! در این مقاله از مجله دلتا، به بررسی این اثر شگفت‌انگیز و علت این راز می‌پردازیم.
چرا باید از منارجنبان بازدید کنیم؟
این بنا یکی از منحصر به فردترین آثار معماری دوره اسلامی است. ویژگی خاص این بنا مناره‌های لرزان آن است که از قرن هشتم هجری در حال تکان خوردن هستند و تاکنون بدون تخریب و دست نخورده باقی مانده‌اند. این مکان یکی از محبوب‌ترین جاذبه‌های گردشگری اصفهان است. البته طی سال‌های اخیر و به علت نامعلومی که آن هم خودش جای بحث دارد، کارایی خود را از دست داده است. مناره‌های منارجنبان از سبک‌ترین و نازک‌ترین مناره‌ها در جهان هستند و به همین دلیل لرزش آن‌ها بسیار محسوس است.
همه چیز درباره منارجنبان
برای مشاهده یکی از شگفت‌انگیزترین بناهای معماری اصفهان، به غرب این شهر زیبا می‌رویم. منارجنبان اصفهان در اصل بنایی است که بر روی آرامگاه عارفی به نام عمو عبدالله کارلادانی ساخته شده که در قرن هشتم هجری زندگی می‌کرد (در دوران سلطنت سلطان محمد خدا بنده آل جایتو). سقف این بنا به شکل گنبد ساخته شده و آرامگاه این عارف در زیر گنبد قرار دارد.
این بنا دو مناره 17 متری دارد که ساختار و مهندسی به کار رفته در آن‌ها به‌گونه‌ای است که با تکان دادن یکی از مناره‌ها، مناره دیگر نیز تکان می‌خورد.
تزئینات زیبا این بنا شامل کاشی‌های فیروزه‌ای در طاق ورودی، مناره‌ها و ستاره‌های چهار پر است. به طور کلی، می‌توان گفت که معماری این بنا بسیار به سبک معماری ایلخانیان نزدیک است. منارجنبان از سال 1321 هجری شمسی با شماره 349 در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.
معماری عجیب مناره‌ها
همانطور که اشاره کردیم بخش برجسته منارجنبان مناره‌های آن است که از گل ساخته شده و با کاشی‌های فیروزه‌ای، سیاه و سفید تزیین شده‌اند. در داخل مناره‌ها پله‌های مارپیچ وجود دارد که به سقف و بالای مناره‌ها منتهی می‌شود. گفته می‌شود که این مناره‌ها چندین سال بعد از ساخت بنا در دوران صفوی ساخته شده‌اند.
چرا مناره‌ها حرکت می‌کنند؟
بسیاری از متخصصان سال‌ها به تحقیق در این زمینه پرداخته‌اند. اما معتبرترین نظریه علمی متعلق به حمید شاهین‌پور، رئیس کمیته تحقیقاتی انجمن فناوری‌های بومی ایران است. او معتقد است ویژگی‌هایی مانند استفاده از مواد سبک مانند گل، کوتاهی مناره‌ها، فاصله مناره‌ها از بنا و استفاده از کویل‌های چوبی در بالای مناره‌ها تاثیر زیادی بر لرزش آن‌ها دارد.
برای درک بهتر علت لرزش مناره‌ها، آقای شاهین‌پور آن‌ها را مانند دو نخ آویزان توصیف می‌کند که در پایین توسط یک نخ مشترک به هم وصل شده‌اند. بنابراین، به محض اینکه یکی از نخ‌ها تکان بخورد، نخ دیگر نیز حرکت می‌کند، و اگر ارتفاع و وزن مناره‌ها با هم برابر نمی‌بود، این لرزش اتفاق نمی‌افتاد. در فیزیک، این پدیده به نام رزونانس شناخته می‌شود. به طور کلی و طبق آخرین تحقیقات دلایل استاتیکی تکان خوردن مناره‌ها عبارتند از:
استفاده از مواد سبک و طراحی خاص
مناره‌ها از مواد سبک مانند گل ساخته شده‌اند و ساختار آن‌ها به گونه‌ای است که به راحتی می‌توانند حرکت کنند. این مواد سبک و انعطاف‌پذیر باعث می‌شوند که مناره‌ها قابلیت لرزش داشته باشند.
ساختار هندسی و فاصله مناره‌ها
مناره‌ها به گونه‌ای طراحی شده‌اند که وقتی یکی از آن‌ها تکان می‌خورد، ارتعاش آن به مناره دیگر منتقل می‌شود. این انتقال لرزش به دلیل فاصله دقیق و تنظیمات هندسی مناره‌ها و همچنین اتصالات خاص در ساختار آن‌ها است.
رزونانس (رعایت هم‌فرکانسی)
در واقع، پدیده‌ای که باعث تکان خوردن مناره‌ها می‌شود به رزونانس معروف است. به عبارت ساده‌تر، این پدیده زمانی رخ می‌دهد که دو جسم که با یکدیگر در ارتباط هستند، فرکانس‌های مشابهی داشته باشند. در منارجنبان، به محض تکان خوردن یکی از مناره‌ها، مناره دیگر نیز به دلیل فرکانس مشابه آن شروع به تکان خوردن می‌کند. اگر این مناره‌ها طراحی نمی‌شدند که دقیقاً با همین ویژگی‌ها هماهنگ باشند، این لرزش‌ها به‌طور همزمان اتفاق نمی‌افتادند.
ویژگی‌های ساختاری مناره‌ها
در ساخت مناره‌ها از کویل‌های و ترکه‌های چوبی و چوب‌های خاصی در پایین و بالای مناره‌ها استفاده شده است که در ایجاد این لرزش مؤثر هستند. این ویژگی‌ها باعث می‌شود که وقتی نیرویی به مناره‌ها وارد می‌شود، ارتعاش آن‌ها به مناره دیگر منتقل شود.
سخن پایانی
تکان خوردن مناره‌های منارجنبان به دلیل طراحی دقیق، استفاده از مواد سبک، و انتقال ارتعاش از یک مناره به دیگری از طریق رزونانس است. این ویژگی فنی باعث شده که مناره‌ها به طور همزمان تکان بخورند و این پدیده شگفت‌انگیز یکی از جذاب‌ترین ویژگی‌های معماری این بنا باشد.
