یکی از معروف‌ترین جاذبه‌های جنوب شرقی استان کرمان که در حاشیه كویر لوت و نزدیک شهر بم قرار‌گرفته، ارگ بم است. این سازه خشتی کم‌نظیر که در فهرست میراث جهانی یونسکو و آثار ملی ایران ثبت شده‌است، معماری جذابی دارد و نمونه‌ای دیدنی از ساختار دفاعی در ایران را به نمایش می‌گذارد. به‌خصوص که در طول تاریخ همچون حصاری محکم از مناطق شرقی ایران محافظت كرده است. این سازه تا قبل از زلزله سال ۱۳۸۲ در بم، بزرگ‌ترین سازه خشتی دنیا به حساب می‌آمد. در صورتی که علاقه‌مند هستید درباره سازه خشتی ارگ بم بیشتر بدانید، تا پایان این مطلب با دلتامگ همراه باشید.
تاریخچه سازه خشتی ارگ بم
درباره قدمت ارگ بم حدس و گمان‌های زیادی وجود دارد. به‌طوری‌که برخی آن را به دوره هخامنشی و عده‌ای به دوره اشکانی نسبت می‌دهند. علاوه بر این، قدمت تعداد زیادی از بناهای موجود در آن به دوره تیموری تا قاجار تعلق دارد. بر اساس نوشته‌های تاریخی نظیر حدودالعالم و تاریخ وزیری، سابقه تاریخی این ارگ به دو هزار سال پیش می‌رسد که شواهد فراوان از جمله تعدادی خشت در خانه حاکم و خانه رئیس سربازخانه و همین طور وضعیت پلان مرکزی گواهی بر این ادعا هستند.
معماری بنا از جمله مواردی است که می‌توان با بررسی آن‌ها، مشخص کرد که ساخت آن‌ها برای چه دوره‌ای است. برای مثال ایوان مساجد آن از نظر ابعاد و مقیاس به سازه‌های قرن چهارم تا هفتم یعنی دوره سامانیان تا سلجوقیان شباهت دارد. همین طور طاق ورودی ارگ بم، یادآور سبک دوران ساسانی است و به همین دلیل ساخت آن را به این دوره نسبت می‌دهند. اسناد بسیاری وجود دارد که نشان میدهد اردشیر بابکان اولین شاه ساسانی، به ارگ بم لشکرکشی کرده‌است. از جمله این اسناد مکتوب شاهنامه است که در آن درباره لشکرکشی اردشیر به هفتواد اشاره شده‌است.
دژ هفتواد نخستین پایه‌های قلعه بم بوده و ظاهرا روی کوهی قرار دارد که ارگ بم کنونی روی آن خودنمایی می‌کند. در نوشته‌های تاریخی آمده‌است که ارگ بم از اوایل ورود اسلام به ایران تا عصر قاجار به‌عنوان پناهگاه شورشیان استفاده می‌شد. حاکم فارس نیز پس از آنکه در سال ۲۹۷ از سردار خلیفه در شیراز شکست خورد، به این قلعه پناه برد.
معماری ارگ بم
با نگاه به ارگ بم اینگونه به نظر می‌رسد که طراح یا طراحان آن از همان ابتدای کار، شکل نهایی کل شهر را پیش‌بینی کرده بودند. ارگ بم همچون شهر کوچکی است که به‌شکل دژی عظیم و مستحکم ساخته شده است تا علاوه بر برقراری امنیت در شهر، مانع از نفوذ دشمن شود. وجود برج و بارو در این قلعه و همین طور راه‌های مخفی و مقر فرماندهان نظامی در قله، از امنیت بالای آن حکایت دارد. پژوهشگران با استفاده از نتایج مطالعات خود به این نتیجه رسیدند که، ویژگی‌های ساختاری شهر بم مانند نمونه‌هایی از بناهای ساخته شده در آسیای میانه و بین‌النهرین است.
مادها و پارتیان با توجه به سنتی که داشتند، ارگ بم را روی تپه‌ای بلند ساختند تا دشمنان به آن دسترسی نداشته باشند و بتوانند بر تمام مناطق اطراف تسلط داشته باشند.
آنچه که باعث می‌شود ارگ بم از لحاظ معماری ارزش زیادی داشته باشد، نحوه قرارگرفتن سازه‌ها روی شیب تپه است که در نهایت به عمارت بی‌نظیر چهار فصل در بالاترین نقطه ارگ ختم می‌شود. مصالحی که در این قلعه خشتی ۲۵۰۰ ساله استفاده‌شده گل رس، لاشه سنگ، کاه و خشت خام است.
بخش‌های مختلف ارگ بم
قلعه بم ۲۰۰ متر عرض و ۳۰۰ متر طول دارد. سازه خشتی ارگ بم از دو بخش تشکیل شده‌است. در واقع، دو بخشی‌بودن سازه‌ها را می‌توان مهم‌ترین ویژگی معماری این مجموعه دانست. بخش اول این سازه شامل ارگ اصلی بوده که به نام بخش علیا شناخته می‌شده. بخش‌های دیگر ارگ را به‌عنوان مناطق رعیت‌نشین (بخش سفلی) در نظر گرفته بودند و با حصاری بلند از بخش حکومتی جدا بوده.
از مهم‌ترین بخش‌های ارگ بم که این سازه را منحصر به فرد می‌کند، چهار حصار است. نخستین حصار ۱۸ متر ارتفاع دارد و مردم را از هجوم دشمن محافظت می‌کرده. پهنای این حصار در برخی نقاط از ۶ متر فراتر می‌رفت. در بخش‌هایی از این حصار، برج‌های دیده‌بانی تعبیه شده بود تا علاوه بر تقویت و استحکام حصار، محلی برای استراحت ماموران و نگهبانان باشد. دور حصار بیرونی ارگ با یک خندق احاطه شده بود.
گورستان ارگ بم
بعد از زلزله‌ای که در سال ۱۳۸۲ در شهر بم رخ داد، ناگهان تعدادی استخوان از دیوارهای ارگ بیرون ریخته شد. بررسی‌هایی که بر روی این استخوان‌ها انجام گرفت مشخص شد استخوان‌ها برای ۶۸ جسد کودک و نوزاد است. روی کفن کودکان نقش‌ونگارهایی به چشم می‌خورد که مطابق با قوانین اسلام نیست. بنابراین شواهد گویای آن است که، در گذشته‌های دور مردمانی با آیین‌های مختلف در ارگ زندگی می‌کردند که مسلمان نبودند. بنابراین آن‌ها نمی‌توانستند جسد مردگان خود را کنار مسلمانان دفن کنند. در نتیجه مجبور بودن اجساد خود را در دیوار دفن کنند.
پیشنهاد مطالعه: رخون، قلعه‌ای مخوف در گیلان
